دنیای زیرآب به همان اندازه که جذاب است، به همان اندازه هم ناشناخته باقی مانده است. گودال “ماریانا” به عنوان ژرف‌ترین و عمیق‌ترین گودال اقیانوسی زمین، اسرار زیادی در خود پنهان کرده و سکونتگاه گروهی از سخت‌جان‌ترین و عحیب‌ترین موجودات این سیاره است.
سفر همواره جذاب است، چرا که به بسیاری از ابهامات و پرسش‌ها در ذهن پاسخ می‌دهد. سفر‌های اکتشافی می‌توانند انسان‌ها را در محیطی جدید قرار دهند و به واسطه ورود به دنیای تازه به برخی از پرسش‌های بدون جواب که یک چالش اساسی به حساب می‌آید، پاسخی روشن و منطقی ارائه دهند.
بر هیچ‌کس پوشیده نیست، انسان‌ها توانسته‌اند کیلومتر‌ها از سطح زمین جدا شوند و روی کره ماه قدم بگذارند یا کاوشگری را روانه سیاره سرخ کنند، اما سفر به ژرف‌ترین اعماق اقیانوس‌ها و کشف این محل‌ها همچنان یک راز بزرگ به حساب می‌آید.
با وجود پیشرفت فناوری هنوز نتوانسته‌ایم بسیاری از مسائل اعماق اقیانوس‌ها را رازگشایی کنیم. اگر یک کیلومتر از سطح آب به دل اقیانوس بزنیم، با تاریکی مطلق روبرو می‌شویم؛ نقطه‌ای که چشم، چشم را نمی‌بیند، اما حیات در عمق تاریک اقیانوس‌ها هم جریان دارد.
شاید بتوان ادعا کرد که کمبود امکانات اکتشافی، فشار آب در اعماق پایین که معادل با وزن ۵۰ هواپیمای بویینگ است و آبزیانی غول‌پیکری که در یک چشم برهم زدن می‌توانند انسان‌ها را ببلعند، از موانع گسترش اکتشافات بشر در عمق دریا‌ها و اقیانوس‌ها هستند.
رویای سفر به اعماق دریا از گذشته تا به امروز برای بشر موضوعی شیرین و جذاب است؛ ردپایی از این رویا در ادبیات داستانی هم به چشم می‌آید.
زیردریایی افسانه‌ای «ناتیلوس» که “ژول ورن” آن را در کتاب “بیست هزار فرسنگ زیر دریا” خلق کرد؛ این زیردریایی از “پلونز” (یک زیردریایی بزرگ که در سال ۱۸۶۳ ساخته شد) الهام گرفته شد.
زیردریایی افسانه‌ای این نویسنده فرانسوی که مالک آن “ناخدا نِمو” است، سفری ماجراجویانه به وسعت ۱۲۴۷۹۷.۲۰۴۵۴۲۶۱۸ کیلومتری را آغاز می‌کند؛ این مساحت معادل این است که دور کره زمین بچرخیم.
در کتاب “ژول ورن” می‌خوانیم: «در سال ۱۸۶۶ اتفاق عجیبی افتاد که باعث وحشت و نگرانی دریانوردان، بازرگانان و صاحبان کشتی‌ها، ناخدا‌ها و به خصوص سران کشور‌های اروپا و آمریکا شد. از مدتی پیش بسیاری از کشتی‌ها در دریا با چیزی دراز و بیضی‌شکل، اما بسیار بزرگ‌تر و تیزروتر از وال و موجودات دیگر رو به رو می‌شدند. برای همین دانشمندان باورشان نمی‌شد که چنین حیوانی به لحاظ علمی وجود داشته باشد و آن را شوخی بامزه دریانوردان به حساب می‌آوردند. اما در بیستم ژوئیه ۱۸۶۶ مجددا کشتی بخار “گاورنر هیگینسون” در ۸ کیلومتری شرق استرالیا با این موجود سیاری رو به رو شد و ناخدای آن ناگهان در جلویش دو ستون آب دید که ۶۰ الی ۷۰ متر به هوا رفت. سه روز بعد همین اتفاق برای کشتی دیگری به نام “کریستوفر کلمبوس” در اقیانوس آرام رخ داد؛ اما، چون دو کشتی، این غول دریایی را در دو جای مختلف که بیش از ۳۲۰۰ کیلومتر با هم فاصله داشتند دیده بودند، معلوم شد که این موجود عجیب با سرعت بسیار زیادی از مکانی به مکان دیگر رفته است. طبق برآورد کشتی‌ها، طول این موجود ۱۰۵ متر یعنی تقریباً دو برابر بزرگ‌ترین وال دنیا بود.»
تصور شخصیت‌های داستان “ژول ورن” از موجود افسانه‌ای تا پیش از برملا شدن راز داستان هم شاید چندان دور از واقعیت نباشد. همانطور که گفتیم چندین متر پایین‌تر از سطح دریا جایی که در تاریکی مطلق فرو می‌رویم، موجودات غول‌پیکری زندگی می‌کنند که به راحتی می‌توانند موجودات زنده را ببلعند؛ آبزیانی مانند “ماهی مرکب” که طول آن به ۲۰ متر می‌رسد.
با یک نگاه ساده به تصاویر ماهواره‌ای از زمین می‌توان دریافت که بخش اعظمی از این سیاره را آب‌ها تسخیر کرده‌اند؛ یعنی اقیانوس‌ها بیش از ۷۰ درصد از سطح زمین را پوشانده‌اند. مساحت خشکی و دریا‌ها به هیچ وجه قابل مقایسه نیست؛ این اختلاف به قدری است که اگر تمام خشکی‌های کره زمین را در دریا‌ها بریزیم، خشکی‌های حدود ۳ کیلومتر به زیر آب می‌رود!
رکورد رفتن به عمق دریا‌ها فقط با یک نفس
شاید یکی از سرگرمی‌های دوره کودکی برخی از ما این بود که بتوانیم نفس‌مان را نسبت به دوستانمان بیشتر در زیر آب حَبس کنیم؛ حاضر بودیم جانمان دَربرود، اما رقابت را نبازیم!
در غواصی آزاد (Free dive)، افراد با حبس نفس و بدون استفاده از تجهیزات غواصی به زیر آب می‌روند. “هربرت نیچ” (Herbert Nitsch)، نخستین غواصی است که توانست با یک نفس و بدون هیچ وسیله تنفسی به عمق ۲۱۴ متری برود. گفته می‌شود این غواص اتریشی می‌تواند نفس خود را حدود ۹ دقیقه زیر آب نگه دارد که تقریبا ۸ برابر توانایی یک فرد عادی به حساب می‌آید.
رکورد “نیچ” فوق‌العاده است، اما در برابر رکورد “احمد جبال جِبر” حرفی برای گفتن ندارد. این مرد مصری توانست به عمق ۳۲۳.۳۵ متری برود و نامش را در کتاب رکورد گینس ثبت کند. اگر ساختمان “کرایسلر” در شهر “نیویورک” که زمانی بلندترین برج جهان بود را در کنار مسافت طی شده توسط این غواص مصری قرار دهیم، این برج به زیر آب می‌رود.
از کتاب “بیست هزار فرسنگ دریا” ژول ورن و رکورد غواصی با حبس نفس گفتیم تا به یکی از اعجاب‌انگیزترین نقاط کره زمین برسیم. اسرار و شگفتی‌های زیادی در اعماق تاریک دریا‌ها و اقیانوس‌ها، هنوز ناشناخته باقی مانده‌اند و انسان همواره در جستجوی رمزگشایی از این اسرار بوده است. “گودال ماریانا” یکی از این نقاط اسرارآمیز در اعماق اقیانوس است.
ژرف‌ترین نقطه زمین کجاست؟
“فرورانش” (subduction) یکی از چندین روشی است که صفحات تکتونیکی با یکدیگر تعامل دارند. در جریان پدیده فرورانش در ۱۸۰ میلیون سال پیش، صفحه اقیانوس آرام (Pacific plate) در زیر صفحه “ماریانا” (Mariana Plate) لغزیده و در نتیجه آن، “گودال ماریانا” و قوس “جزایر ماریانا” شکل گرفتند.
“گودال ماریانا” (Mariana Trench) در نزدیکی جزایر ماریانا واقع و به همین دلیل، ماریانا نامگذاری شده است. ژرف‌ترین گودال اقیانوسی جهان در غرب اقیانوس آرام، شرق جزایر ماریانا و در نزدیکی “گوام” واقع شده است. طول این گودال هلالی‌شکل ۲۵۵۰ کیلومتر و عرض آن ۶۹ کیلومتر است که با عنوان ژرف‌ترین درازگودال اقیانوسی (Oceanic trench) هم شناخته می‌شود.
نخستین گزارش درباره گودال ماریانا مربوط به مأموریت اکتشافی “چلنجر” (Challenger expedition) است. پژوهشگران بریتانیایی این مأموریت سال ۱۸۷۵ با استفاده از یک طناب عمق‌یاب، عمق این گودال را ۴۴۷۵ متر تعیین کردند. در اندازه‌گیری دیگری که سال ۱۸۹۹ انجام شد، عمق گودال ماریانا ۹۶۳۶ متر اعلام شد.
در سال ۱۹۵۱، کشتی تحقیقاتی “چلنجر دو” (HMS Challenger / Challenger II) متعلق به نیروی دریایی سلطنتی بریتانیا با استفاده از صدای اکو (echo sounding) – تعیین عمق آب از طریق ارسال سیگنال صوتی به داخل آب – عمقِ عمیق‌ترین نقطه گودال ماریانا را ۱۰۹۰۰ متر تعیین کرد.
عمیق‌ترین بخش گودال ماریانا در انتهای جنوبی آن واقع شده است که “چَلنجر دیپ” (Challenger Deep) نامیده می‌شود و ۱۰۹۸۴ متر عمق دارد؛ البته برخی اندازه‌گیری‌ها، عمقِ عمیق‌ترین بخش گودال را تا ۱۱۰۳۵ متر هم اعلام کرده‌اند. همانطور که اشاره شد، نخستین گزارش در مورد گودال ماریانا مربوط به مأموریت اکتشافی “چلنجر” (Challenger) در سال ۱۸۷۵ بود و به همین دلیل، عمیق‌ترین بخش گودال، “چلنچر دیپ” نامگذاری شده است.
اگر به طور فرضی، قله اورست به ارتفاع ۸۸۴۸ متر در عمیق‌ترین بخش گودال ماریانا قرار بگیرد، بیش از دو کیلومتر آن همچنان زیر آب باقی می‌ماند.
